جزوه فصل 7 زیست یازدهم

جزوه فصل 7 زیست شناسی یازدهم .... ادامه مطلب .....

دستگاه تولید مثل در مردان: این دستگاه شامل اندامهای: بیضه، اپی دیدیم، لوله اسپرم بر، غدد وزیکول سمینال، غده پروستات، غدد     پیازی-  میزراهی و میزراه است. هریک از این اندامها دارای وظایف خاصی هستند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. وظایف دستگاه تولید مثل در مردان به طور کلی به شرح زیر است: 1- تولید اسپرم   2- ایجاد محیط مناسبی برای نگهداری اسپرمها  3- انتقال اسپرمها به خارج از بدن   4- تولید هورمون جنسی مردانه تستوسترون

بیضه ها: بیضه ها یک جفت هستند و در کیسه بیضه که در پائین شکم قرار دارد نگهداری می شوند. دمای کیسه بیضه حدود سه درجه از دمای مرکزی بدن پائین تر است ( حدود 34 درجه ) و در این دما فعالیت بیضه و تمایز اسپرم به صورت بهینه انجام می گیرد دمای بالاتر از  34 درجه برای فعالیت بیضه و تمایز اسپرم اثر منفی دارد. چون اغلب فعالیتهای بیضه ها توسط آنزیمهای خاص انجام می گیرد نتیجه می شود که دمای بالاتر از 34 درجه روی عملکرد این آنزیمها تاثیر منفی دارد. در کیسه بیضه شبکه ای از رگهای کوچک قراردارد که به تنظیم دمای درون کیسه بیضه کمک می نماید.

کار اصلی بیضه تولید اسپرم است . درون بیضه ها لوله های پرپیچ و خمی بنام لوله های اسپرم ساز وجود دارد. اسپرمها درون این لوله ها ساخته می شوند. در بخش درونی لوله های اسپرم ساز دیواره لوله دارای لایه زاینده ای است و سلولهایی بنام سلولهای اسپرماتوگونی در لایه قرار گرفته اند. این سلولها نزدیک به سطح لوله قرار دارند. سلولهای اسپرماتوگونی یکبار تقسیم میتوز انجام می دهد و دو سلول بوجود می آورد. یکی از این سلولها در لایه زاینده می ماند و یکی از سلولها اسپرماتوسیت اولیه را بوجود می آورد. اسپرماتوسیت اولیه با تقسیم میوز1 دو سلول بنام اسپرماتوسیت ثانویه را بوجود می آورد. این سلولها هاپلوئید بوده و دارای 23 عدد کروموزوم می باشند ولی کروموزومها مضاعف شده هستند.

هرکدام از این اسپرماتوسیت ثانویه میوز را تکمیل کرده و دو اسپرماتید بوجود می آورند. اسپرماتیدها هاپلوئید بوده ولی کروموزومهای  آنها تک کروماتیدی هستند و مضاعف شده نیستند.  همانطور که اسپرماتوسیت اولیه تقسیمات سلولی را پشت سر می گذارد به سوی وسط لوله های اسپرم ساز حرکت می نماید و سلولهای سرتولی که در دیواره لوله های اسپرم ساز قرار گرفته اند با ترشحات سلولی خود تمایز این سلولها را هدایت و کنترل می نمایند تا به سلول اسپرم تبدیل شوند.

 

اسپرماتیدها برای تمایز به اسپرم ابتدا از یکدیگر جدا شده و تاژکدار می شوند. سپس سلول مقدار زیادی از سیتوپلاسم خود را از دست می دهد و حالت کشیده پیدا می نماید. در این حالت هسته سلول در قسمت سر سلول به صورت فشرده وجود دارد. اسپرم از سه قسمت سر، تنه و دم           ( تاژک ) تشکیل شده است.

نقش سلولهای سرتولی بدین قرار است: هدایت تمایز اسرمها، تغذیه و پشتیبانی سلولهای جنسی در مراحل مختلف اسپرم زایی، بیگانه خواری باکتریها

  همانطور که در شکل زیر می بینید اسپرم تمایز یافته دارای سه بخش سر، تنه و دم است. در بخش تنه میتوکندری فراوان دیده می شود. تاژک با حرکات شلاق مانند

خود باعث حرکت اسپرم می شود. در بخش سر هسته و آکروزوم قرار دارد.

                                                       

آکروزوم به صورت کیسه ای هلالی شکل در جلو سر اسپرم قرار گرفته است. این اندامک لیزوزوم بسیاربزرگی است که پر از آنزیمهای تجزیه کننده است. آنزیمهای آکروزوم هنگام لقاح باعث از بین رفتن لایه داخلی و ژله مانند تخمک می شود. باید توجه داشت در سر اسپرم مقدار اندکی سیتوپلاسم وجود دارد

میتوکندری های موجود در تنه انرژی لازم برای فعالیتهای اسپرم از جمله حرکت آنها را تامین می کنند. ضمنا این میتوکندری ها برای تامین انرژی به جای گلوکز از فروکتوز استفاده می نمایند.

در تشکیل تاژک میکروتوبولها و سانتریولها نقش دارند. غشا سلولی سرتاسر تاژک را پوشانده مگر در بخش کوچکی از انتهای تاژک که غشا سلولی وجود ندارد.

اسپرمها بعد از تشکیل در لوله های اسپرم ساز باید وارد لوله های پرپیچ و خم دیگری بنام اپی دیدیم شوند. در لوله های اسپرم ساز و اپی دیدیم اسپرم قدرت تحرک ندارد و بعد از 18 ساعت ماندن در اپی دیدیم واجد قدرت تحرک می شوند.  باید به نکته توجه داشت تغذیه اسپرم در داخل لوله های اسپرم ساز و اپی دیدیم توسط سلولهای سرتولی انجام می شود.

اسپرمها هنگامی که قدرت تحرک پیدا کردند وارد لوله اسپرم بر می شوند. از هر بیضه یک لوله اسپرم بر خارج شده و وارد محوطه شکمی می شود. هر لوله اسپرم بر از کنار مثانه و قسمت پشتی آن به سوی بخش زیرین مثانه حرکت می نماید. در پشت مثانه دو غدد وزیکول سمینال وجود دارند که ترشحات خود را به اسپرمها اضافه می نمایند. مجرای هر غده وزیکول سمینال در انتهای هر لوله اسپرم با هم یکی می شوند. مایعات ترشح شده از وزیکول سمینال پر از قند فروکتوز می باشد و انرزی لازم برای اسپرم را تامین می کنند.

دو مجرای اسپرم بر در زیر مثانه وارد غده پروستات شده و به میزراه متصل می شوند. پروستات با ترشح ترکیب شیری رنگ و قلیایی باعث خنثی شدن حالت اسیدی درون مجرای میزراه و همچنین در ادامه مسیر در دستگاه تناسلی زن برای عبور اسپرم می شود. این غده به اندازه یک گردو و اسفنجی شکل است.

در ادامه مسر یک جفت غدد پیازی – میزراهی ترشحات خود را وارد میزراه می نمایند. این ترکیبات مایع حالت قلیایی و روان کننده دارند. این غده ها به اندازه یک نخود فرنگی هستند. به مجموع ترشحات سه نوع غده که اسپرمها را از بدن خارج می نماید مایع منی گویند.

 

 مسیر حرکت اسپرم به شکل زیر است:

     هورمونها و دستگاه تولیدمثلی مرد: در مردان فعالیت دستگاه تولید مثلی تحت تاثیر هورمونهای مختلف است. از هیپوفیز پیشین هورمونهای FSH و LH ترشح می شوند. FSH بر روی سلولهای سرتولی تاثیر گذاشته و این سلولها را تحریک کرده تا با ترشحات خود باعث تسهیل تمایز اسپرمها شوند. هورمون LH روی سلولهای بینابینی تاثیر گذاشته و باعث ترشح هورمون تستوسترون می گردد. نقش و عملکرد تستوسترون شامل این موارد است: 1- تحریک رشد اندامهای جنسی   2- تحریک اسپرم زایی   3- رشد ماهیچه ها و استخوانها   4- ایجاد صفات ثانویه در مردان مانند: بم شدن صدا، روئیدن مو در صورت و دیگر قسمتهای بدن. تنظیم مقدار ترشحی این هورمونها توسط خود تنظیمی منفی انجام می شود.  

 

در نمودار روبرو همانطور که می بینید هورمونهای آزادکننده از هیپوتالاموس ترشح شده و روی بخش پیشین هیپوفیز تاثیر گذاشته و باعث آزاد شدن هورمونهای LH و FSH  می شوند. LH روی سلولهای بینابینی تاثیر گذاشته و تستوسترون آزاد می شود. افزایش مقدار تستوسترون با خودتنظیمی منفی روی هیپوفیز پیشین و هیپوتالاموس تاثیر         می گذارد. FSH روی لوله های اسپرم ساز تاثیر می گذارد. افزایش مقدار FSH با خودتنظیمی منفی روی هیپوفیز پیشین تاثیر گذاشته و مقدارش تنظیم می گردد.  

 

                                                                    

دستگاه تولید مثل در زنان:  این دستگاه در زنان شامل اندامهای: رحم، تخمدان، لوله های فالوپ و واژن است.  عملکرد و نقش این اندامها بدین قرار است: 1- تولید تخمک    2- انتقال تخمک به سمت رحم  3- ایجاد شرایط مناسب برای لقاح تخمک و اسپرم  4- تولید هورمونهای جنسی زنانه   5- حفاظت و نگهداری از جنین در صورت تشکیل

تخمدان ها: تخمدانها جز غدد جنسی ماده اند. تخمدانها جز غدد درون ریز هستند که هورمون ترشح می نمایند که در ادامه با آنها آشنا خواهیم شد. وظیفه اصلی تخمدان تولید تخمک است. هنگامی که نوزاد دختر متولد می شود حدود یک میلیون عدد اووسیت اولیه در هر تخمدان نوزاد وجود دارد. هر اووسیت اولیه تعدادی سلولهای تغذیه کننده احاطه کرده اند که به مجموع آنها فولیکول گویند. بعد از تولد نوزاد تا رسیدن به بلوغ جنسی تعداد زیادی از این انبانکها از بین می روند.

رحم دارای دیواره داخلی و خارجی است. به دیواره داخلی آندومتر نیز گویند. رحم گلابی شکل بوده و بخش باریکتر آن به طرف واژن قرار دارد که گردن رحم گویند. ضحامت دیواره گردن رحم از بقیه بخشهای دیواره ضخیم تر است. رحم ساختار ماهیچه ای دارد و ماهیچه آن از نوع ماهیچه صاف است. به انتهای پهن رحم لوله های فالوپ متصل می شود. این لوله ها در بخش داخلی خود دارای بافت مخاطی مژکدار است. انتهای این لوله ها دارای زوائد انگشت مانند هستند و شکل شیپور مانند دارد و روی تخمدان قرار دارد. هنگام تخمک گذاری تخمک وارد این بخش شیپور مانند می شود و به کمک زنش مژکهای داخل لوله به طرف رحم حرکت می نماید زیرا تخمک برخلاف اسپرم قدرت تحرک ندارد.

گردن رحم به واژن باز می شود. واژن محل ورود اسپرمها، محل خروج خون قاعدگی و محل خروج جنین هنگام زایمان است.

چرخه جنسی یا دوره جنسی در زنان: دوره جنسی با عادت ماهیانه در زنان شروع می شود. هنگامی که عادت ماهیانه شروع می شود دیواره داخلی رحم تخریب شده و مخلوطی از خون و بافتهای تخریب شده از بدن خارج می شود.

عادت ماهیانه هنگام بلوغ جنسی روی می دهد. عادت ماهیانه ابتدا نامنظم است ولی کم کم منظم می شود. نظم عادت ماهیانه مهمترین شاخص کارکرد صحیح دستگاه تولید مثل زن است. هنگامی که عادت ماهیانه در زنان متوقف می شود یائسگی رخ می دهد. یائسگی در سن 45 تا 50 سالگی روی می دهد. تغذیه نامناسب، کار زیاد و سخت، فشار روحی و جسمی به مقدار زیادی از طول مدت باروری می کاهد.

تخمک زایی: از دوران جنینی و قبل از تولد نوزاد دختر تخمک زایی در تخمدانها آغاز می شود. در داخل تخمدان سلولهای زاینده دیپلوئید به نام اووگونی وجود دارد. این سلولها یک بار تقسیم میتوز انجام می دهند و دو تا سلول بوجود می آورند. یکی از این سلولها به صورت اووگونی می ماند و دیگر سلول به اووسیت اولیه تبدیل می شود. اووسیت دیپلوئید بوده و دارای 46 عدد کروموزوم می باشد. اووسیت اولیه تقسیم میوز1 را شروع می نماید ولی در مرحله پروفاز1 متوقف می شود. اووسیت ها تا مرحله بلوغ دختران در همین مرحله از تقسیم میوز می ماند. بعد از بلوغ جنسی در هر دوره جنسی یکی از فولیکولهای حاوی سلول اووسیت تقسیم میوز1 خود را ادامه می دهد. در نیمه دوره جنسی و با تکمیل میوز1 تخمک گذاری صورت می گیرد. بعد از میوز1 دو نوع سلول بوجود می اید. یکی همان اووسیت ثانویه است و دیگری اولین جسم قطبی.  هر دوی این سلولها دارای تعداد کروموزومهای مساوی و به تعداد 23 عدد می باشند ولی مقدار سیتوپلاسم جسم قطبی بسیار کم بوده و ناچیز هست . در واقع هنگام تقسیم سیتوپلاسم بیشترین سهم سیتوپلاسم سلول مادری نصیب اووسیت ثانویه شده است.   

بعد از تخمک گذاری اووسیت ثانویه وارد لوله های فالوپ می شود و در صورت وجود اسپرم تقسیم میوز2 را آغاز کرده و یک سلول تخمک و دومین جسم قطبی را تولید می نماید. هر دو سلول دارای 23 عدد کروموزوم بوده و هاپلوئید هستند ولی مقدار سیتوپلاسم جسم قطبی بسیار اندک است و به همین دلیل قدرت تشکیل جنین ندارد. تقسیم نامساوی سیتوپلاسم در فرایند تخمک زایی باعث می شود تا سلول تخمکی که بوجود می آید مقدار زیادی سیتوپلاسم و اندامکهای لازم را دریافت نماید تا بتواند نیازهای اولیه جنین را در مراحل اولیه رشد و نمو تامین نماید.

      شکل زیر مراحل مختلف تخمک زایی را نشان می دهد: 

                                                     

تصویر مقابل اندامهای دستگاه تولید مثل زن را نشان می دهد:              

چرخه جنسی در زنان شامل چرخه تخمدانی و چرخه رحمی است. این دو چرخه به صورت همزمان شروع شده و در هر دوره جنسی یک سری تغییراتی در رحم و تخمدان روی می دهد که مختص این دو اندام است و در هر چرخه تکرار می شود.

چرخه تخمدانی: یکی از فولیکولهای داخل تخمدان  که رشد بیشتری کرده چرخه تخمدانی را آغاز می نماید. ترشح هورمونهای FSH و LH از هیپوفیز پیشین باعث شروع چرخه تخمدان می شود. هورمون FSH روی فولیکولها تاثیر گذاشته و باعث رشد و بلوغ فولیکولها می شود. FSH روی سلولهای فولیکول گیرنده دارد که باعث تکثیر آنها و ترشح هورمون استروژن می شود. سلولهای فولیکولی در رشد و نمو اووسیت اولیه نقش بسیار مهمی دارند. افزایش حجم و تعداد سلولهای فولیکولی باعث افزایش ترشح هورمون استروژن می شود. این فرایند با بازخورد منفی باعث کاهش ترشح هورمون FSH می شود. با نزدیک شدن به روز 14 چرخه تخمدانی ترشح استروژن بیشتر شده و تقسیم میوز1 به پایان خود نزدیک می شود. حدود روز 14 و با افزایش مقدار استروژن با فرایند بازخورد مثبت باعث ترشح مقدار هورمون  FSH و LH به مقدار زیادی می شود و افزایش ترشح هورمون LH  در تخمک گذاری نقش اصلی را دارد. در تخمک گذاری اووسیت ثانویه که نتیجه تقسیم میوز1 است با تعدادی از سلولهای فولیکولی از جداره تخمدان خارج می شود. این سلولها در ادامه مسیر حرکت تخمک نابالغ به تغدیه و حفاظت از آن کمک می نمایند.

باقیمانده سلولهای فولیکولی در داخل تخمدان تبدیل به جسم زرد می شوند. هورمون LH روی جسم زرد تاثیر گذاشته و باعث ترشح هورمونهای استروژن و پروژسترون می شود. این هورمونها باعث رشد جداره داخلی رحم و حفظ آن می شوند. اگر لقاح صورت گیرد جسم زرد تا مدتها به فعالیت خود ادامه می دهد و باعث جدار رحم و جنین می شود ولی اگر لقاح صورت نگیرد فعالیت آن کاهش یافته و در نتیجه جدار رحم تخریب شده و قاعدگی صورت می گیرد.

از زور اول چرخه تخمدانی تا روز 14 را دوره فولیکولی گویند و از نیمه چرخه تا پایان دوره را مرحله لوتئالی گویند. دقت شود که در دوره فولیکولی استروژن ترشح می شود ولی در دوره لوتئالی هم استروژن و هم پروژسترون ترشح می شود. در دوره فولیکولی سلولهای فولیکولی، سلولهای هدف هورمون FSH می باشند ولی در دوره لوتئالی سلولهای هدف هورمون LH می باشد.

یک سوال: به نظر شما اولین جسم قطبی چه سرنوشتی پیدا می کند؟

                     

                                   

 

شکل زیر تخمدان و مراحل مختلف رشد فولیکول را نشان می دهد: 

                                   

چرخه رحمی: این چرخه با قاعدگی شروع می شود. مدت زمان قاعدگی 7 روز اول چرخه رحمی است. بعد از دوره قاعدگی جداره رحم تحت تاثیر هورمون استروژن رشد کرده و ضخامت آن زیاد می شود. جداره رحم واجد حفرات خونی و چین خوردگیهای زیادی می شود. توجه نمایید که در همین زمان فولیکولها در تخمدان در حال رشد و نمو هستند. افزایش ضخامت دیواره رحم تا مدتی بعد از نیمه دوره ( معادل روز 14 چرخه تخمدان ) نیز همچنان افزایش می یابد ولی سپس کاهش می یابد ولی فعالیت ترشحی آن ادامه می یابد. مجموعه این فعالیتها رحم را برای جایگزینی جنین آماده می نماید.

اگر در نیمه دوره جنسی اسپرم در کنار تخمک وجود داشته باشد و لقاح صورت گیرد سلول تخم بوجود آمده چندین بار تقسیم سلولی انجام می دهد و به یک توده سلولی تبدیل می شود. این توده سلولی سپس در یکی از فرورفتگیهای رحم جایگزین می شود و با مادر رابطه خونی و تغذیه ای برقرار می نماید. اگر لقاح صورت نگیرد اووسیت ثانویه از رحم دفع شده و قاعدگی در روز 28 شروع می شود.  

 

شکل زیر که مربوط به چرخه رحمی است را با شکل بالا که مربوط به چرخه تخمدانی است مقایسه کنید. مشاهده می شود که قاعدگی معادل دوره رشد و تمایز فولیکول در تخمدان هست. رشد دیواره رحم با افزایش تدریجی استروژن در تخمدان ارتباط مستقیم دارد. فعالیت جسم زرد در تخمدان با افزایش ضخامت دیواره رحم ارتباط دارد و تحلیل رفتن آن با توقف رشد دیواره رحم و تخریب آن ارتباط دارد.   

                            

 تنظیم هورمونی دستگاه تولید مثل زن: کاهش هورمون استروژن و پروژسترون در خون باعث ارسال پیام به هیپوتالاموس می شود. وقتی که هیپوتالاموس تحریک می گردد باعث آزاد شدن هورمونهای آزاد کننده می شود که روی بخش پیشین هیپوفیز تاثیر گذاشته و باعث می شود هورمونهای FSH و LH آزاد شود.

در دوره فولیکولی چرخه تخمدان هورمون FSH روی فولیکولها تاثیر گذاشته و علاوه بر رشد فولیکول باعث ترشح هورمون استروژن می شود و این هورمون باعث رشد دیواره رحم و افزایش ضخامت آن می شود.

در نیمه چرخه تخمدانی یعنی روز 14 افزایش ناگهانی هورمونهای FSH و LH باعث تبدیل باقیمانده سلولهای فولیکولی به جسم زرد می شود. در دوره لوتئالی چرخه تخمدانی هورمون LH روی جسم زرد تاثیر گذاشته و باعث افزایش فعالیت آن می شود و در نتیجه هورمونهای استروژن و پروژسترون ترشح می شود. این هورمونها باعث رشد دیواره رحم می شوند.

افزایش مقدار اندک هورمون استروژن در دوره فولیکولی با فرایند بازخورد منفی باعث کاهش ترشح هورمونهای FSH و LH می شود. ولی افزایش مقدار آن در نیمه چرخه جنسی با فرایند بازخورد مثبت باعث افزایش ترشح هورمونهای FSH و LH به مقدار زیاد می شود.

هنگامی که استروژن با بازخورد مثبت باعث افزایش مقدار هورمونهای FSH و LH می شود سلولهای هدف آنها بخش پیشین هیپوفیز است نه سلولهای هیپوتالاموس!! ( نظر شما چیه؟ )

 

در طرح زیر به نحوه تنظیم ترشح هورمونهایی که از هیپوتالاموس

هیپوفیز پیشین و تخمدان ترشح می شود دقت نمایید.

 

                                                              

لقاح    پس از تخمک گذاری اووسیت ثانویه وارد لوله های فالوپ می شود. این سلول وسیله حرکتی ندارد. بنابراین برای حرکت در لوله های فالوپ وابسته به ویژگیهای این لوله است.  اووسیت ثانویه به  کمک زوائد انگشت مانند شیپور فالوپ، انقباض دیواره فالوپ، زنش مژکهای درون لوله های فالوپ به سوی رحم حرکت می نماید. هنگامی که اووسیت ثانویه در داخل لوله های فالوپ به سوی رحم حرکت می نماید اگر اسپرم در محیط وجود داشته باشد و با اووسیت ثانویه لقاح یابد و محتویات سر اسپرم وارد اووسیت ثانویه شود سلول میوز2 را ادامه می دهد و کامل می نماید و سپس سلول تخم شکل می گیرد. و سلول تخم قبل از رسیدن به رحم و انجام فرایند جایگزینی چندین بار تقسیم سلولی انجام می دهد. تقسیمات سلولی در این مرحله بسیار سریع بوده به طوری که توده سلولی بوجود آمده از نظر اندازه با سلول تخم تفاوت چندانی ندارد.

دومین جسم قطبی در داخل لوله های فالوپ شکل می گیرد. هنگامی که مایع منی وارد رحم می شود میلیونها اسپرم وارد شده در رحم به سوی اووسیت ثانویه شنا می کنند ولی فقط تعداد کمی از آنها در داخل لوله های فالوپ موفق می شوند به اووسیت ثانویه برسند. اسپرمها برای لقاح باید از پوشش دولایه اطراف اووسیت ثانویه بگذرد تا به غشا سلول برسد. لایه اولی باقیمانده سلولهای فولیکولی است. لایه دومی  ژله ای و شفاف  نسبتا ضخیم است. اسپرم حین عبور از لایه اولی آکروزوم موجود در سر آن پاره شده و باعث تجزیه لایه دومی می شود. هنگامی که اسپرم از لایه دومی بگذرد و غشا آن با غشا اووسیت ترکیب شود لقاح صورت گرفته است. در این بر اثر تغییراتی که در سطح سلول و در لایه ژله ای اتفاق می افتد این لایه به جداره لقاحی تبدیل می شود و از ورود اسپرمهای دیگر جلوگیری می کند.

اما جداره لقاحی چگونه تشکیل می شود؟ اگر دقت کنید زیر غشا اووسیت ثانویه ریز کیسه های حاوی مواد سازنده جداره لقاحی وجود دارد که بعد از لقاح با لایه ژله ای ترکیب شده و باعث تشکیل جداره لقاحی می گردد. هنگامی که لقاح صورت می گیرد هسته اسپرم وارد سیتوپلاسم اووسیت ثانویه می شود و پس از تشکیل تخمک هسته اسپرم با هسته تخمک ترکیب می گردد و هسته دیپلوئیدی را تشکیل می دهد.

 

 

وقایع پس از لقاح

حدود 36 پس از لقاح سلول تخم شریع به تقسیمات متوالی میتوزی می نماید که به شکل یک توده سلولی توپ مانند توپر در می آید که در این حالت مورولا گویند. اندازه مورولا از سلول تخم بزرگتر نیست زیرا سلولها حین تقسیم سلولی رشد نکرده اند و مرحله G₁ و G₂ چرخه سلولی بسیار کوتاه بوده است. توجه داشته باشید که این اتفاقات در داخل لوله های فالوپ روی می دهد. هنگامی که این توده سلولی به رحم می رسد به

شکل بلاستوسیست است که توده سلولی توپی شکل ولی این دفعه تو خالی است و داخل آن توسط مایعاتی پر شده است.                                                        

بلاستوسیست دو بخش دارد: 1- لایه بیرونی که این لایه را تروفوبلاست گویند. 2- توده سلولی درونی  سلولهای تروفوبلاست آنزیمهای تجزیه کننده ای را تولید کرده و به بیرون از سلول ترشح می نمایند که آنزیمها باعث تجزیه و هضم دیواره رحم شده و باعث قرارگرفتن بلاستوسیست ( جنین ) در دیواره رحم می شود که به این حالت جایگزینی گویند. سلولهای جنینی در این زمان مواد مغذی مورد نیاز خود را از بافتهای هضم شده بدست می آورند ( به روش آندوسیتوز؟ ).

بعد از جایگزینی تروفوبلاست باعث تشکیل پرده کوریون می شود. پرده کوریون سپس در تشکیل جفت و بند ناف دخالت می نماید. پرده کوریون در اطراف جنین تشکیل می شود و از جنین محافظت می نماید. این پرده با زوائد انگشت مانندی با دیواره رحم ارتباط دارد و بیرونی ترین پرده محسوب می شود. توده سلولی درونی جز سلولهای بنیادی هستند و این سلولها می توانند تقسیم شوند و تمایز پیدا کنند و به انواع سلولها و بافتهای جنین تبدیل شوند. همانطور که در شکل دیده می شود این سلولها در اولین مرحله لایه های سه تایی جنین را تشکیل می دهند. لایه های جنینی و جنین توسط پرده دیگری بنام آمنیون احاطه می شود. پرده آمنیون علاوه بر حفاظت از جنین در تغذیه جنین نیز نقش دارد. پرده کوریون هورمونی بنام HCG می سازد. این هورمون باعث تداوم فعالیت جسم زرد می شود. جسم زرد نیز پروژسترون تولید کرده و باعث پایداری دیواره رحم و جنین جایگزین شده می گردد. هورمون پروژسترون و HCG از تخمک گذاری مجدد جلوگیری می نماید.

                                   

 

شکل زیر رمبوط به تقسیم سلول تخم در لوله های فالوپ و تشکیل مراحل دو سلولی، چهار سلولی و مورولا هست که در لوله فالوپ انجام می گیرد: 

 

            

   شکل زیر مربوط به لانه گزینی جنین و تشکیل پرده های مختلف در اطراف جنین است: 

 

                                               

تشکیل بیش از یک جنین  

ممکن است برخی اوقات بیش از یک جنین تشکیل شود. این پدیده ممکن است به دو صورت اتفاق بیفتد: 1- توده سلولی درونی به دو یا چند قسمت تقسیم شود و هریک به جنین مستقلی تبدیل شود که در این حالت جنینهای یکسان به وجود می آیند و دارای ژنوم یکسان هستند و جنسیت آنها نیز یکسان است. برخی اوقات ممکن است دو سلولی از یکدیگر جدانشده و دوقلوهای چسبیده بهم بوجود آید.     2- در تخمک گذاری به جای یک اووسیت ثانویه تخمدانهای فرد بیش از یک عدد سلول اووسیت ثانویه آزاد نمایند و بیش از یک عدد سلول تخم تشکیل شود و هریک از این سلولهای تخم به یک جنین تبدیل شوند. که در این حالت جنین هایی که بوجود می آیند هرکدام دارای ژنوم منحصر بفرد خود می باشند و جنسیت آنها نیز کاملا مستقل از یکدیگر است و ممکن است هیچ شباهتی به یکدیگر نداشته باشند.  

دوقلوهای یکسان از لحاظ اثرانگشت یکسان نیستند.

ممکن است در برخی از زنان و مردان گامت یا سلول جنسی تولید نشود یا لقاح بین اسپرم و تخمک موفق نباشد که در این حالت به این افراد نابارور گویند.

 

کنترل ورود و خروج مواد از جفت

تمایز جفت از هفته دوم آغاز می شود. در تشکیل جفت پرده کوریون و جداره رحم نقش دارند. تکامل جفت تا هفته دهم نیز ادامه     می یابد. جفت به صورت حوضچه است که خون مادر از طریق سرخرگها به آن وارد می شود. سرخرگها و سیاهرگ بند ناف جنین نیز در داخل جفت نیز به صورت منشعب وجود دارد ولی توسط پرده کوریونی پوشیده شده و بهمین دلیل خون جنین و مادر مخلوط نمی شود. بند ناف رابط بین جفت و جنین است و سرخرگهای بند ناف خون جنین را به جفت منتقل می نمایند و سیاهرگ خون موجود در جفت را به جنین منتقل می نمایند. مواد مغذی و اکسیژن و پادتنها از طریق جفت به جنین منتقل می شوند و مواد دفعی موجود در بدن جنین نیز از طریق جفت دفع می شود. برخی ترکیبات از جمله بعضی داروها و عوامل بیماریزا مانند ویروسها ( ویروس HIV ) می توانند از جفت عبور نمایند.

 

همزمان با تشکیل جفت توده سلولی درونی باعث تشکیل لایه های زاینده می شوند که از رشد و تمایز این لایه ها بافتهای مختلف جنین شکل می گیرد. در انتهای ماه اول ابتدا رگهای خونی و روده شروع به نمو می نمایند. سپس جوانه های دست و پا ظاهر می شود. ضربان قلب نیز آغاز می گردد.

در طی ماه دوم همه اندامها شکل مشخص به خود می گیرند. در انتهای سه ماه اول اندامهای جنسی مشخص شده و ویژگیهای بدنی وی قابل تشخیص است.

سونوگرافی

در ری امواج صوتی با فرکانس بالا را به کمک دستگاهی به درون بدن می فرستند و سپس بازتاب آنها را دریافت کرده و به صورت ویدئو نمایش می دهند. از سونوگرافی    می توان در این موارد ذکر شده استفاده کرد: 1- تعیین بارداری در ماه اول   2- اندازه گیری ابعاد بدن جنین برای سن 3- تعیین جنسیت جنین  4- سالم بودن جنین از لحاظ عملکردی و حرکتی برخی اندامها مانند قلب

از اشعه X هم می توان برای تعیین ویژگیهای ذکر شده در جنین استفاده کرد ولی امواج اشعه X برخلاف سونوگرافی برای جنین مضر است.

زایمان

سر جنین به طرف دهانه رحم قرارگرفته است. هنگام شروع زایمان سر جنین به طرف پائین فشار آورده و پرده آمنیون پاره می شود و مایع درون آن دفعتا رها می شود. خروج این مایع نشانه زایمان قریب الوقوع است. در این هنگام هورمون اکسی توسین ترشح شده و باعث شروع انقباضات ماهیچه های دیواره رحم می شود. ترشح اکسی توسین با بازخورد مثبت افزایش می یابد و انقباضات رحم نیز رفته رفته شدیدتر می شود و جنین را به سوی دهانه رحم فشار می دهد و در هر بار فشار دادن دهانه رحم بیشتر باز       می شود. این فرایند ها باعث تسهیل زایمان و زودتر خارج شدن نوزاد می شود. در زایمان ابتدا سر نوزاد خارج می شود و سپس جفت و اجزای مرتبط با آن خارج می شود. پزشکان برای تسریع فرایند زایمان از تزریق هورمون اکسی توسین استفاده می نمایند.

هنگامی که نوزاد غدد پستانی را می مکد گیرنده های موجود در این غدد تحریک می شوند و باعث ترشح هورمون اکسی توسین می شوند هورمون اکسی توسین روی ماهیچه های صاف غدد شیری تاثیر گذاشته و باعث خروج شیر می گردد. میزان ترشح اکسی توسین توسط بازخورد مثبت تنظیم می شود. مکیدن نوزاد باعث افزایش هورمونهای دیگری می شود که در تولید شیر نقش دارند.

 

نحوه لقاح

لقاح در جانوران به دو صورت خارجی و داخلی دیده می شود. لقاح خارجی در آبزیانی مانند دوزیستان، ماهی ها و بی مهرگان آبزی دیده می شود. در این نوع لقاح جانور نر و ماده به صورت همزمان گامتهای خود را در آب رها می نمایند. در این جانوران هر جنس تعداد زیادی گامت وارد محیط آبی می نماید. این عمل باعث می شود احتمال برخورد گامتهای نر و ماده زیاد شود و احتمال تشکیل سلول تخم زیاد شود.

در لقاح خارجی ورود همزمان گامتها به درون آب به چند عامل بستگی دارد: دمای محیط ، طول روز، آزادشدن ترکیبات شیمیایی توسط جنس نر و ماده ، بروز برخی رفتارها مانند رقص ماهی ها

لقاح داخلی در جانوران خشکزی و برخی آبزیان دیده می شود. در این جانوران اسپرم اغلب وارد دستگاه تولید مثلی جنس نر می شود. این نوع لقاح مستلزم وجود دستگاه تولید مثل جنسی با اندامهای تخصص یافته است. در اسبک ماهی جنس ماده تخمک را وارد بدن جنس نر کرده و جنین در بدن جانور نر رشد و نمو کرده و متولد می شوند.

بکرزایی

نوعی تولید مثل جنسی است. در این نوع تولید مثل گاهی اوقات جانور ماده به تنهایی اقدام به تولید مثل می نماید. این نوع تولید مثل به دو روش انجام می گیرد: 1- تخمک بدون لقاح شروع به تقسیم میتوز می نماید و در نهایت یک موجود هاپلوئید را بوجود می آورد. مانند به وجود آمدن زنبور نر از تخمک لقاح نیافته ملکه  2- از روی کروموزومهای تخمک یک مجموعه ساخته می شود تا کروموزومهای تخمک دو برابر شود و سپس تخمک شروع به تقسیم میتوز می نماید و یک موجود دیپلوئید را بوجود می آورد. در نوع بکرزایی جنس فرد ماده است.

زنبور نری که با بکرزایی بوجود می آید برای تولید اسپرم یا گامت نر از تقسیم میتوز استفاده می نماید.

  در دو تصویر زیر دو نوع بکرزایی در مار ماده و ملکه زنبور را ملاحظه می کنید. آنها را با هم مقایسه نمایید

طرح روبرو مربوط به بکرزایی ملکه زنبور می باشد.                 

 

   طرح روبرو مربوط به بکرزایی در مار است                                                           

هرمافرودیت ( نر ماده )

در این نوع جانوران هر فرد هم دستگاه تولید مثل نر را دارد و هم دستگاه تولید مثل ماده را دارد. بارور شدن تخمکها در این جانوران به دو صورت اتفاق می افتد: 1- ممکن است اسپرم دستگاه تولید مثلی یک جانور تخمکهای همان جانور را بارور نماید مانند: کرمهای پهن که مثال اینگونه کرمها، کرم کبد است که دارای چندین بیضه، تخمدان و رحم می باشد و اسپرم های جانور تخمک خود را بارور می نماید.

2- لقاح دوطرفی که در این نوع لقاح هر دو جانور گامتهای نر و ماده تولید می نمایند ولی اسپرم های هر جانور تحمک خودش را بارور نمی نماید بلکه دو جانور در کنار یکدیگر قرار می گیرند و اسپرمهای هرکدام تخمکهای جانور دیگر را بارور می نماید. کرمهای حلقوی چنین نوع لقاحی دارند که نمونه بارز آن کرم خاکی است.   

تغذیه و حفاظت از جنین

اندوخته غذایی تخمک که شامل مواد مغذی متفاوت است تا چند پس از تشکیل تخم  مسئول تغذیه جنین است. اندازه تخمک در جانوران مختلف متفاوت بوده و بستگی به میزان اندوخته دارد. در جانوران تخم گذار این اندوخته زیاد است زیرا در دوران جنینی ارتباط غذایی بین جنین و مادر وجود ندارد. در پستانداران این اندوخته کم است زیرا بین جنین و مادر رابطه خونی وجود دارد. در ماهی ها و دوزیستان نیز اندوخته غذایی کم است زیرا دوره جنینی کوتاه است.

در جانورانی که لقاح خارجی دارند در اطراف تخمک پوشش ژله ای و چسبناکی بوجود می آید که علاوه بر چسباندن تخمها به یکدیگر از آنها در برابر عوامل نامساعد محیطی حفاظت می کند و همچنین در دوران جنینی به عنوان غدا مورد استفاده قرار می گیرد.

در جانورانی که لقاح داخلی دارند حفاظت از جنین به صورتهای مختلف انجام می شود. مثلا در جانوران تخم گذار پوسته ضخیم از جنین حفاظت می کند همچنین برای حفاظت بیشتر پرندگان روی تخم می خوابند و یا لاک پشتها روی تخمها را با شن و ماسه می پوشانند. یا پلاتی پوس تخمها را در بدن خود نگه می دارد و چند روز مانده به تولد نوزاد تخم گذاری می کند و در این زمان روی تخمها می خوابد تا مراحل رشد و نمو نهایی تخمها تکمیل شود.

در کیسه داران مانند کانگورو جنین در رحم ابتدایی رشد و نمو می نماید و سپس به صورت نارس متولد شده و وارد کیسه هایی می شود که روی شکم مادر قرار دارد و علاوه بر اینکه در این کیسه از نوزاد حفاظت می شود از غدد شیری موجود در این کیسه تغذیه نموده تا مراحل رشد و نمو کامل شود.

در پستانداران جفت دار جنین درون رحم رشد و نمو می نماید و با مادر ارتباط خونی دارد و از آن تغذیه می نماید و پس از تولد از غدد شیری مادر تغذیه می نماید تا اینکه بتواند زندگی مستقل را شروع نماید.